آموزش و رشد خلاقيت

1. آموزش خلاقيت

براي تشريح کامل بحث، بهتر ديديم آن را در دو قسمت نسبتا مجزا بشرح زير طبقه بندي کنيم:
1- آموزش و پرورش عمومي خلاقيت و نوآوري، که بر روي استعداد همگاني آحاد بشر تکيه دارد.
2- آموزش و پرورش خلاقيت و نوآوري در کودکان و دانش آموزان ،که حاصل تحقيقات بسياري از دانشمندان و دست اندرکاران آموزش هاي کلاسيک و غيرکلاسيک مي باشد.

الف - آموزش و پرورش عمومي خلاقيت و نوآوري:

يکي از نويسندگان در مورد شيوه ها و ضرورت آموزش عمومي خلاقيت، بحث خود را چنين شروع مي کند که:
آموزش اساسي ترين جنبه ي توسعه منابع انساني به شمار مي رود. با توجه به زمينه اثر آموزشها، مي توان آنها را به دو بخش تقسيم کرد:
- آموزشهاي اختصاصي: آن بخش از آموزشهايي است که موجب ارتقاء کيفي و کمي توان فرد آموزش گيرنده در زمينه اي مشخص مي گردد، همچون اغلب رشته هاي آموزش فني و حرفه اي از قبيل: جوشکاري، روشهاي مختلف ماشين کاري و مانند آنها.
- آموزشهاي عمومي: آن بخش را دربر مي گيرد که بر مجموعه ي فعاليتهاي فرد يا حداقل بخشي از آنها اثر مثبت مي گذارد. و تکنيک ها و تمرينات تقويت حافظه، تند خواني از آن جمله اند.
همانطور که بعدا مشاهده خواهيد کرد، استعداد و توان خلاقيت نيز قابل آموزش بوده و در
گروه اخير قرار دارد.
همه بر اين واقعيت آگاهيم که تا قرن اخير، استعداد و توان هنرمندان بزرگ، خاص خود آنان پنداشته شده و کسي فکر نزديک شدن به چنان استعدادهاي شگرفي را به خود راه نمي داد. نقاشان بزرگي که در قرون ميانه اروپا مشاهده مي شوند از آن جمله اند. در آن زمان همه، نقاشي را استعدادي ارثي مي دانستند و معتقد بودند هر کس با استعدادهايي که در وجودش نهاده شده به دنيا مي آيد و امکان رشد آن استعدادها وجود ندارد. امروزه شاهديم که فن و هنر نقاشي با آموزش براي اکثريت انسانها قابل حصول شده و هرکس به فراخور کوشش و تلاش خود در اين زمينه قادر است تا حدودي پيشرفت داشته باشد. براي رشد استعداد خلاقيت جامعه بايد شرايط لازم را داشته باشد. گذشته از آن، خود فرد نيز در رشد اين استعداد، نقش اساسي دارد. در واقع: « همه ما توانايي و ظرفيت خلاقيت را داريم و بسته به تلاش و کوشش و جديت است که تا چه حد خلاقيت خود را رشد داده و آن را به کار گيريم. » علاوه بر ويژگيهايي که در قسمتهاي قبلي شرح آن رفت، هر نوع آموزش خلاقيت بايد بر نکات ذيل تاکيد داشته باشد: ( چونک، کيم دو، ترجمه: محمد سوري، 1371)
- فعال کردن فراگيرندگان به جاي منفعل گذاردن آنها در اغلب آموزشهاي سنتي، آموزش گيرندگان فقط در معرض مطالب و مهارتهاي ارائه شده از استاد قرار گرفته و مطابق برنامه ي از پيش تعيين شده حتي در جزئيات، به پيش مي روند. در آموزش خلاقيت، فراگيرنده خود نقش فعال بازي کرده و به جز در کليات و مسير اصلي آموزش، استاد نقش تعيين کننده اي ندارد.
- در هر مرحله آموزش و پرورش استعداد فراگيرندگان، مباحث و تکنيک هاي مطرح شده بايد کاربردهاي ملموس و علمي در زندگي و کار خود داشته باشد. در اين صورت مي توان علاوه بر ايجاد انگيزه در جهت يادگيري بيشتر، براي مسائل و مشکلات فرد، راه حل يافته و به راحتي به وي ثابت کرد که با اعتماد بنفس و اعتقاد به توان حل مسايل توسط خودش، مي توان مسير رشد را پيمود.
- تعريف هر مساله معمولا شامل مراحل مختلفي است و در نهايت شامل بازنگري و تصحيح برداشت از آن مساله مي گردد. در مجموع مشاهده مي گردد که نه تنها استعداد خلاقيت قابل رشد و پرورش است، بلکه پرورش آن مانند هر نوع ديگر پرورش قوانين، اصول، تکنيک ها و شرايط خاص خود را مي طلبد.
به طور کلي هدف از آموزش خلاقيت شامل مراحل زير است:
- شناخت فراگيرندگان از استعداد خلاقيت
- پي بردن به استعداد خلاقيت در خويشتن
- اعتقاد به رشد استعداد خلاقيت و سعي در جهت آن
- به کارگيري توان خلاقيت در حل مسائل و مشکلات زندگي
بيش از نيم قرن قبل از کاترين پاتريک مدلي را که توسط والاس براي رفتار افراد خلاق طرح شده بود مورد آزمايش تجربي قرار داد. بعدا کاري شبيه به اين توسط راسمن انجام شد. لمان (Lahman ) در تحقيقات خود سعي در کشف ارتباط بين جنبه هاي کيفي و کمي رفتار خلاق داشت. اين فعاليتها در ايالات متحده آمريکا موجب شد تا مراکز مختلفي براي تحقيق پيرامون اين مقوله به وجود آيد. در مينه سوتا دانشمند عاليقدري به نام پاول تارنس (E.Powl Torrance ) تحقيقات خود را در بررسي محيط و خلاقيت متمرکز نمود. در دانشگاهه يوتا، کالوين تيلر در اين (Calvin Taylor ) زمينه به فعاليت پرداخت. بيش از 40 سال قبل در اوايل دهه 50 بزرگترين و معروفترين مرکز دست اندرکار تحقيق و آموزش خلاقيت به نام « بنياد تفکر خلاقه » (creative Behavior Foudation ) توسط محققي به نام آلکسي اسبورن (Alex F.Asborn ) در بوفالو ايالت نيويورک تاسيس شد. اين بنياد تا پايان دهه ي 50 بيش از 1000 دوره آموزش خلاقيت را در کشور آمريکا اجرا نموده بود. دکتر اسبورن به واسطه فعاليتها و خدمات چشمگيرش در اين زمينه، بعدا لقب « پدر علم خلاقيت » را گرفت. در روسيه اموزش خلاقيت توسط « مدرسه ي نوآوران » صورت مي گيرد. کشور ژاپن نيز از اين قافله عقب نمانده و توسط مرکز آموزش خلاقيت، کار پرورش استعداد خلاقيت را آغاز نموده است. گذشته از اين جهت تشويق جوانان به تفکر غيرعادي و کسب شجاعت و جسارت در مطرح کردن ايده هاي نو و غيرمعمول هر ساله مسابقه اي به نام « المپيک نوآوران » برگزار مي گردد و برنده ي آن شخصي است که وسيله ي ساخته شده توسط او در عين حال که مفيد است از ديگران عجيبتر نيز باشد. در ايران تا کنون به جز چند مورد ترجمه کتاب و مقاله و برگزاري تعداد معدودي دوره کوتاه و ميان مدت آموزش خلاقيت، فعاليت چشمگير ديگري صورت نگرفته است. اخيرا سازمان پژوهشهاي علمي و صنعتي ايران دست اندرکار تاسيس و راه اندازي « مرکز علوم و فنون نوآوران جوان» است که اميد مي رود در آموزش و پرورش استعداد خلاقيت افراد نقش موثري ايفا نمايند.

2. توصيه هايي براي رشد خلاقيت

توصيه هايي براي خلاقيت

. مکانها و زمانهايي را که معمولا ايده هاي جديدي به ذهنتان مي رسد، شناسايي کرده و سعي کنيد روزي يکبار در آن موقعيت قرار بگيرد ( قبلا کاغذ و قلم براي يادداشت برداري آماده کنيد ).
. هنگامي که با مشکلي مواجه مي شويد بعد از نيم ساعت سعي کنيد جاي خود را عوض نموده و از هواي تازه استنشاق نماييد. بطور کلي حال و هواي خود را عوض کنيد و دوباره به موضوع فکر کنيد.
. مرتب با خود فکر کنيد، اگر مشکل يا مسئله ام حل شود چه خواهد شد. همين تصور به شما نيرويي براي حل مسئله و ديدن آن از زواياي مختلف مي دهد.
. به آهنگهاي الهام بخش بيشتر گوش دهيد. مثل آهنگ هستي!
. از مکانهاي رويايي مثل موزه ها و آثار باستاني و.... بيشتر ديدن کنيد.
. با افراد خلاق بيشتر معاشرت کنيد.
. به جاهايي که تا بحال نرفته ايد بيشتر مسافرت کنيد.
. به طبيعت بيشتر برويد؛ مخصوصا جاهايي که تا به حال نرفته ايد.
. خلاقيت نمي تواند تحت شرايط فشار ايجاد شود. اگر عجله، تشويش يا مشغوليت و نگراني زيادي داريد ابتدا آنها را برطرف نماييد.
. اشيايي را که روي ميز يا جلوي چشمتان قرار مي دهيد، متنوع باشد. همچنين سعي کنيد از چيزهايي انتخاب کنيد که خلاقيت را بيشتر تحريک مي کنند. مثل اشياء يا تصاوير پيچيده، خيالي، اشياء عجيب و قريب، عتيقه و يا حتي قراضه هاي بي ارزش.
. سعي کنيد گاهي مخالف عادتهاي خود رفتار کنيد. به عنوان نمونه اگر عادت به سيگار يا آدامس داريد حداقل گاهي آن را کنار بگذاريد و يا اگر هميشه با اتومبيل شخصي به محل کار يا مسافرت مي رويد گاهي با وسايل عمومي برويد و يا اگر هميشه از کانال راديو يا تلويزيون خاصي استفاده مي کنيد گاهي از کانالهاي ديگر نيز استفاده کنيد و همچنين اگر عادت کرده ايد که هميشه به رستوران مشخصي رفته و در محل معيني بنشينيد گاهي بر خلاف آن عمل کنيد و...
. دکوراسيون منزل و محل کار خود را مرتب تغيير دهيد.
. هميشه از نمايشگاه اختراعات و اکتشافات ديدن کنيد.
. از افراد غريبه يا بي خبر از موضوع، حتي بچه ها در حل مسئله تان استفاده کنيد.
. براي حل مشکل مورد نظرتان يک زمان ضرب العجل معين کنيد.
. براي خلق ايده ها، حداقلي را تعيين کنيد. مثلا بگوييد حداقل 50 ايده ي جديد بايد ارايه شود.
.هنگام فراغت با نزديکان خود شعر يا جملات بدون ربط بگوييد.
. سعي کنيد خودتان را جاي موضوع يا مشکل گذاشته و از دريچه ي ديد آن به مسايل نگاه کنيد.
. معما زياد حل کنيد.
. مراقب وسوسه ي ارزيابي اقتصادي قبل از موعد باشيد به اين معني که قبل از ساخت مدل نمونه و روشن ساختن موارد فني به هيچ عنوان پرسشهاي اقتصادي را آغاز نکنيد.
. محل و زمان مشخصي را براي کارهاي خلاق خود تعيين کنيد و طوري خود را مقيد سازيد که چه حوصله داشته و چه بي حوصله باشيد بايد در آن زمان و مکان بخصوص کار را شروع کنيد.
تو پاي در راه بنه ،هيچ مگوي
خود راه گويدت چون بايد رفت
براي آهنگسازان روش مرسوم نشستن پشت پيانو و نواختن بدون تعمق است. سازمانها مي توانند محلي را براي خلاقيت تخصيص دهند و آن را به وسايل مختلف مثل پوسترها، کتاب و نوارهاي خلاقيت و.... مجهز کنند و با انتخاب مديري براي آن، افراد را مجبور کنند که در طول روز مدت زماني را در آنجا سپري کرده و برنامه هاي خاصي را براي رشد خلاقيت اجرا نمايند.
. با تعداد زيادي تکنيک در اين کتاب آشنا شديد. از بعضي از آنها ممکن است خوشتان نيايد ولي سعي کنيد هر چه مي توانيد ازتعداد بيشتري استفاده کنيد و آنها را مکررا تمرين کنيد.
. سعي کنيد تکنيک شش کلاه فکري را در محل کار يا منزل و بين اقوام و دوستانتان رايج کنيد.
. از معماي چيني به عنوان سرگرمي استفاده کنيد. معماي چيني شامل قطعات مقوايي است که در شکل مقابل نشان داده شده است و شما بايد با اين قطعات، شکلهاي مختلفي بسازيد. تهيه ي آن بسيار راحت است. کافي است مقواي مربع شکلي را طبق شکل مقابل بريده و با قطعات آن بازي کنيد.
. به مشکلات به صورت فرصت نگاه کنيد.
. هيچگاه فکر نکنيد تنها يک پاسخ صحيح وجود دارد.
.هميشه از طريق منطق نمي توان به جواب رسيد.
. براي خلاقيت گاهي بايد تابع قواعد نبود.
. از اين تيپ مفاهيم بپرهيزيد:
. اينها تئوري است، اهل عمل باش.
. اشتباه چيز بدي است ( نبايد اشتباه کرد ).
. بازي يک عمل لغو و بيهوده است.
. اين به من مربوط نيست.
. ابله ( احمق ) نشو!
. شوخي موقوف !
. من خلاق نيستم.
. حتما سيستم پيشنهادات، بخصوص سيستم پيشنهادات بدون نام را در سازمانتان طراحي و فعال سازيد.
. سرگذشت مخترعين و مکتشفين بزرگ جهان را مطالعه کنيد.
. تا زماني که باور نکنيد « خلاقيت » رمز و کليد موفقيت، خوشبختي و سعادت دنيوي و اخروي است؛ کار موثري در مورد آن انجام نخواهيد داد.
. به اکثر محلهايي که مي رويد، رفته و سعي کنيد چيزهايي را ببينيد که تا به حال به آنها توجه نکرده ايد. مثلا « هميشه هنگام تماشاي فوتبال به کسي که توپ را در اختيار دارد توجه مي کنيد ؟ » حال سعي کنيد در آن هنگام به بازيکنان اطراف او توجه نماييد.
. حداقل ساعتي يکبار در مورد کاري که در آن لحظه به آن مشغول هستيد، از خودتان سوال کنيد. سؤالهايي از قبيل:
- چرا من بايد اين کار را انجام دهم، اگر انجام ندهم چه مي شود ؟
- چرا من بايد هميشه اين کار را به اين شکل انجام دهم ؟
- چه گزينه يا انتخابهاي ديگري را مي توان در اين مورد تصور کرد ؟
- چرا من فکر مي کنم جوابش اين است ؟
- چه کسي مي تواند ايده خوبي در اين مورد داشته باشد ؟
برو هر لحظه ايمان تازه گردان
مسلمان شو، مسلمان شو، مسلمان.

منبع:

* اقاي فيشاني، دکتر تيموري، خلاقيت و نوآوري در استانها و سازمانها، انتشارات ترمه، ج اول، تهران 1377، صفحات 154-162.
** همان: صفحات 179-182.

منبع: کتاب نوآوري خلاقيت و شکوفايي
/س